Jezelf zijn

Alleen als je een prettige zelf hebt

“Je moet jezelf zijn”, hoor je veel mensen zeggen. Spreuken als “Jezelf zijn is het mooiste wat er is” vliegen voorbij op Facebook, meestal voorzien van een achtergrond met bloemen en stralenkransen.

Meestal wordt met deze uitspraak bedoeld dat je rustig, ontspannen moet blijven terwijl je communiceert. Je moet je niet anders voordoen, omdat je zo denkt beter aan andermans verwachtingen te kunnen voldoen. (Die je uiteraard zelf hebt ingevuld). Dit kan juist tot een onnatuurlijke manier van spreken leiden.

Grappig genoeg gaan mensen die dit zeggen er automatisch vanuit dat “jezelf” altijd positieve eigenschappen bezit. Hier klinkt weer de echo (net als in het natuurbegrip van Jean-Jacque Rousseau (1712-1778) door. Hij beschrijft de mens als een wezen dat geboren is als een onbeschreven blad, dat in de loop van zijn leven steeds meer wordt beknelt door de regels van de maatschappij, de zogenaamde beschaving. Deze bezoedelt met haar normen en waarden de oorspronkelijke staat waarin de mens geboren zou zijn. Aldus de filosoof, die veel heeft geïnspireerd. Nu verheerlijken we nog steeds begrippen als oorspronkelijk, puur en authentiek. (Begrippen die ieder een plaatsje verdienen in de eregalerij van deze schatkamer) Totdat iemand puur en authentiek vertelt dat jouw nieuwe kapsel jou echt niet staat. Dan is het even slikken.

Ceci n’est pas moi-même

Is jezelf zijn wel zo ideaal?

Wat te denken van een knorrige oude man, die constant zure opmerkingen maakt of een hebberig iemand die vlak voor jou royaal eten opschept bij een lopend buffet terwijl er maar net genoeg voor iedereen is. Je kan klagen over het gedrag van sommige Russen in all-inclusive resorts, maar je kan hen niet verwijten dat ze niet zichzelf zijn. Zij doen namelijk geen enkele moeite om te voldoen aan andermans verwachtingen, vaak tot grote ergernis van de andere toeristen. Dit geldt ook voor het knorrige oude mannetje, ook hij zal geen graag geziene gast zijn. De kunstschilder Van Gogh wilde goudeerlijk, maar lag met de meeste mensen overhoop, zo valt in zijn brieven te lezen. ¹

“Jezelf zijn” kan ook angst aanjagen. Als ik vertel dat ik buddy ben, krijg ik vaak te horen: “O, wat knap. Dat zou ik niet kunnen.” Als een chronisch zieke patiënt praat over zijn angsten, zijn boosheid, pijn en de ongemakken die zijn ziekte met zich meebrengt, toont hij even echt zichzelf zonder te voldoen aan andermans verwachtingen. (Je moet altijd leuk en gezellig moet zijn in de nabijheid van anderen en je mag niet klagen.) Maar dit “jezelf zijn” is voor velen blijkbaar wel erg confronterend. Erg jammer.

Gekken zijn zichzelf. Ook de vier dictators waren geheel zichzelf, de catastrofale gevolgen zijn bekend.

Napoleon, Pol Pot, Adolf Hitler en Josef Stalin

“Ja, maar die zijn ziek”, zullen sommigen tegenwerpen. Maar is het niet ironisch dat deze geesteszieken juist door hun aandoening zichzelf zijn. Doordat ze het contact met de buitenwereld aan het verliezen zijn, nemen angsten, machtswellust of waandenkbeelden de heerschappij over en verdrijven menselijkheid en sociale verwachtingen achter de horizon.²

 Wanneer ben je eigenlijk jezelf?

Ik heb het nu nog alleen gehad over het concept “jezelf zijn” zoals dat in het algemeen gebruikt wordt. Maar wat houdt dit concept eigenlijk in?
Wanneer ben je jezelf? Het klinkt ook alsof “jezelf” iets vaststaands is, iets dat nauwelijks verandert. Terwijl je als volwasene – mag ik hopen – wel een ander mens bent als toen je vijf was. (Al zal je waarschijnlijk wel in aanleg bepaalde karaktereigenschappen hebben meegekregen, die je jouw verdere leven met je mee zal dragen.)
Zou het ook niet zo kunnen zijn dat “jezelf zijn” verschillende vormen kan aannemen? Je gedraagt je in het bijzijn van je partner waarschijnlijk anders, dan in het bijzijn van je vrienden in de kroeg om twee situaties te noemen waarin je (als het goed is) ontspannen kunt zijn. Als ik met de ene vriendin samen ben ontstaat een andere chemie dan bij een andere en zal ik bij de enen anders reageren dan bij de andere. Logisch, er vindt telkens een interactie plaats tussen twee verschillende mensen. Ben ik dan bij de ene vriendin wel mezelf en bij de andere minder? Heeft een vrouw tijdelijk een andere “zichzelf” tijdens haar menstruatie? Wat is dat toch, dat “jezelf zijn”? Is “jezelf zijn” zijn niet vooral een concept dat net als het begrip natuurlijk en niet verwijst naar iets specifieks, maar een concept dat door iedereen op zijn eigen manier wordt ingevuld.

“Jezelf zijn” is goud waard

Nieuwsgierig vervolg ik mijn zoektocht. De dikke Van Dale zegt niet veel, “jezelf zijn” is hetzelfde als “je”. Ook Google laat mij in de kou staan, hij geeft geen wetenschappelijke verhandelingen als resultaat, behalve een column van de bekende psychologe Roos Vonk.³ Ik had nog wel gehoopt op een korte pagina op wikipedia. Maar deze zoekmachine biedt mij wel een ander belangrijk inzicht. Damesbladen, coachingsbedrijven en spirituele organisaties weten wel heel veel over het “jezelf” te vertellen. Dit “jezelf” kan je leren verbeteren of – als dat niet lukt – leren accepteren. Als je het juiste boek koopt of de juiste cursus volgt komt het helemaal goed met “jezelf” en kun je helemaal “jezelf zijn”. Weet je nog niet hoe het zit met “jezelf”? Daar kun je achter komen als je één van de talloze psychologische tests uitvoert. (Vaak is de uitslag alleen verkrijgbaar na betaling.) Een sluitende definitie van “jezelf zijn” zal hen worst wezen, er valt zo al goed geld mee te verdienen.

Zullen we besluiten om “jezelf zijn ” als het tonen een verzameling karaktertrekken aan te duiden die maken dat jij “jij” bent, als een synoniem voor jouw persoonlijkheid? Daar kunnen ook minder positieve eigenschappen bijzitten. Ik geloof immers niet in het onbeschreven blad van Rousseau. Maar ook daar heb je cursussen voor.

 Maar toch…er is niets mis met jezelf een beetje aanpassen aan de sociale normen. (Rousseau, terug in je hok!) En dan bedoel ik vooral dat je beleefd probeert te zijn en een ander niet tot last bent. Indien je ontdekt dat je de eigenaar bent van een chagrijnige “jezelf”, kom ik terug bij mijn eerste stelling: Wees alleen jezelf als je een prettige zelf hebt.

 

<sup>1.De Brieven van Van Gogh, Volledige uitgave, Leo Jansen, Hans Luijten, Nienke Bakker, 2009 Amsterdam University Press (Nederlands) ISBN 978 90 6153 851 6
2. Dit geldt uiteraard niet voor alle geestelijke aandoeningen.
3. http://www.zelfkennis.nl/columns/jezelf-zijn. Hierin geeft zij een rake beschrijving van het fenomeen jezelf zijn, wat mijn vermoedens al bevestigde.</sup>