Wat zijn dooddoeners?
Dooddoeners. Denkt u dan ook meteen aan de boeken over Harry Potter; over een eskader van duistere mannetjes met doodskoppen op hun pols getatoeëerd die je komen halen.
Ook in de spreektaal zijn dooddoeners een geduchte vijand. Ze mogen misschien als flauw worden afgedaan, maar ze zijn dat zeker niet. Ze hullen zich achter nietszeggendheid, bijvoorbeeld bij een opmerking als “morgen is er weer een dag”, maar hun aard is in werkelijkheid vlijmscherp. Met de trefzekerheid van een samoerai-zwaard snijden ze de spreker zijn adem af. Hij stopt met praten. Hij moet wel.
Waarom worden dooddoeners dan toch gebruikt? Over de tweeling Angst en Macht
Meestal is de spreker niet blij nadat hij door zijn gesprekspartner getrakteerd is op een dooddoener. Soms kan het zelfs pijn doen. Vandaar het samoerai-zwaard als metafoor. Maar je kunt jezelf afvragen: als dit soort clichés zo’n negatieve bijsmaak hebben, waarom gebruikt iedereen ze dan? Ook degenen die zich er doorgaans laatdunkend over uit laten, maken zich er zo nu en dan schuldig aan.
Hiervoor zijn twee redenen te geven: angst en macht. Angst: de toehoorder weet niet wat die met het verhaal van de spreker aanmoet. Het verhaal kan een diepere emotionele laag treffen dan de luisteraar wil tonen. Uit angst met een mond vol tanden te staan of in tranen uit te barsten, kapt hij het gesprek af. Dit afkappen lukt het best met vage uitspraken, die niet bevelend klinken of op de zaak ingaan. Want dat triggert juist een reactie van de spreker. Effectiever zijn dan algemene uitspraken die op een onduidelijke manier naar het onderwerp verwijzen. Of de toehoorder is het geklets van de spreker zat, maar is bang onaardig te lijken. In plaats van “houd nou maar even je kop” zegt hij in zo’n geval liever “zo gaan die dingen”.
De machtsfactor zie je duidelijk tijdens discussies – een machtspel bij uitstek. Als sprekers zich in een hoek gedrukt voelen, kunnen ze zich verweren door argumenten buiten de kennis over het onderwerp te zoeken. Hij gooit het op algemene beweringen als “dat moet nog nader onderzocht worden”, “ik heb daar nog nooit van gehoord” of “alles is maar hoe je het bekijkt”. Het klinkt flauw, maar voor sommigen is alles beter dan toegeven dat je het gewoon niet weet. Hier blijken angst en macht weer onlosmakelijk met elkaar verbonden.
Nu is de dooddoener niet alleen het wapen van de toehoorder. Ook de spreker zelf kan dit middel hanteren om kamikaze te plegen op zijn eigen onderwerp. Dit kan een handige uitweg zijn, als hij geen zin heeft om meer te vertellen of dat hij ontdekt dat hij zich sluipenderwijs op moeilijk terrein heeft begeven. Hij wil niet het achterste van zijn tong laten zien of verzanden in negativiteit. Iedereen weet – spreek ik met enige ironie – dat de eindconclusie van een gesprek een stijgende lijn moet inhouden en met een positieve noot dient af te sluiten. Met een dooddoener (zoals “We gaan gewoon verder”) kan de spreker het gesprek afkappen en de touwtjes zelf in handen houden.
Dooddoeners: ook erg handig in de politiek of in het bedrijfsleven
Dooddoeners doen het goed tijdens vergaderingen. Ze zijn een gehaaide manier om nee te zeggen tegen een voorstel. Je kunt gewoon tegen je collega zeggen dat je zijn of haar voorstel totaal niet ziet zitten. Maar dan kun je wel een weerwoord verwachten. Veel mensen zijn conflictmijdend, dus kiezen ze voor de gemakkelijke weg: de ander de mond snoeren met vage beloften, die tegelijkertijd heel professioneel klinken. “We nemen het mee in het volgende overleg”, “Dat kan pas als er intern voldoende draagvlak voor is”, “Dat past niet in onze toekomstvisie”. Ook al heeft die collega ook wel door wat er aan de hand is, er is niets waar hij of zij de vinger op kan leggen. De dooddoener dient het gemak.
Pijnlijke dooddoeners
Verhalen die het leven van de donkere kant laten zien zoals dood, ziekte of eenzaamheid, kunnen de toehoorders confronteren met hun eigen angsten. Maar om dat af te wenden met een dooddoener…(”Zo gaat dat”) Zo’n vage uitspraak kan een steek recht in het hart zijn. Wanneer iemand vertelt dat hem net een dierbare is ontvallen of een miskraam heeft gehad. Een vriendin vertelde mij dat zij in korte tijd haar vader en haar beste vriendin had verloren. Eén uitspraak die zij vaak hoort en waar zij zich blauw aan ergert: “Je moet het loslaten, dan gaat het beter”. Alsof het rouwproces een boot is waarbij je de kabel los kan hakken en dat het vaartuig daarna vanzelf wel afdrijft. Zouden mensen die dit zeggen niet begrijpen dat het rouwen een langdurend proces van slijten is. Of is deze uitspraak een mantra om hun eigen angst om te sterven of dierbaren te verliezen te bezweren. Voor de rouwende komt dit bot over. Loslaten is handig – volgens de leer van de mindfullness – om het piekeren te staken, maar niet als remedie tegen de rouw. Beter kun je niets zeggen, een begrijpende knik zegt meer dan genoeg.
Wat kun je beter doen?
Ik heb aan het eind van de vorige alinea al een suggestie gedaan, maar communicatiedeskundigen geven in hun blogs over dit onderwerp ook allerlei adviezen: goed luisteren naar de ander, de gevoelens van de ander erkennen (Alleen is het niet zo dat mensen juist een dooddoener gebruiken, omdat ze daar geen zin in hebben?). Door het verhaal van de ander kort samen te vatten, geef je te kennen dat de ander is gehoord. En…kun je meteen de kans grijpen om zelf een ander onderwerp aan te snijden.
Moeten dooddoeners bij het grofvuil worden gezet?
De vraag is alleen of dit loeischerpe zwaard wel in alle gevallen onklaar moet worden gemaakt. Een dooddoener kan ook een signaal zijn dat er iets te lang over het onderwerp is gesproken. Tijd om te stoppen en de ander aan het woord te laten.
Journalist Jo Wijnen plaatst de dooddoener in een veel positiever licht. Uitspraken als “Het is niet anders” of “Je kunt nu eenmaal niet alles hebben” tonen berusting in het leven zoals het zich voordoet. Ook al zit het niet altijd mee. Deze uitspraken kunnen nog zo zouteloos lijken, ze dragen de magische kracht in zich om je overeind te houden, je er doorheen te slaan. Een grootmoeders recept om de moed erin te houden. Zo bezien zijn het geen dooddoeners, maar “krachtbrengers”. In dit licht bezien hoeft een dooddoener niet altijd dood te slaan.
Volgende blog: dooddoeners tussen mannen en vrouwen
Benieuwd wat voor dooddoeners mannen en vrouwen maar al te graag binnen de relatie gebruiken? Dat kan je over twee maanden in mijn volgende blog lezen. Misschien weet jij nog een paar sterke?
Bronnen:
Het leven; de mensen om mij heen, Inez van Eijk, Het totale taalboek, Rainbow Pocket, 1995
http://nl.wikipedia.org/wiki/Dooddoener_%28stijlfiguur%29 , http://columns.dg.nl/jo-wijnen/dooddoeners/
http://www.psychologisch.nu/content/communicatieregel-8-doseer-dooddoeners-en-flauwe-grappen
http://psychologie-nu.blogspot.nl/2006/09/de-onderschatting-van-de-dooddoener.html
http://www.zwangerschapspagina.nl/miskraam/543712-de-meest-briljante-dooddoeners-een-miskraam-4.html
http://www.taalmeldpunt.nl/meldpunt/47388
http://www.miramero.com/blog/pas-op-voor-deze-dooddoeners/
http://www.creatiefdenken.com/dooddoeners.php
http://vanallesennogwat.tweakblogs.net/blog/10217/dooddoeners-in-een-discussie.html