Clichés en politiek zijn de beste vrienden met elkaar en wel om verschillende redenen. Clichés:
1. maken teksten en redevoeringen aantrekkelijker
2. kunnen als een mantra gebruikt worden om de kiezers ergens toe te bewegen
3. werken verhullend
1. Laten we er toch maar iets vlots van maken
Clichés hebben de kracht een tekst levendiger te maken, zoals ik in mijn blogpost over het gebruik van clichés in de media al geschreven heb. Bestuurders moeten zich behelpen; beleidsnota’s en notulen zijn vaak niet de meest spannende documenten. Logisch, deze zijn ook niet bedoeld als spannend verhaal, maar om feitelijke zaken en de besluitvorming vast te leggen. De opstellers van deze documenten zijn meestal geen literaire talenten. Maar zoals altijd zijn er uitzonderingen, dan kan een bestuurder wel eens getroffen worden door een geniale inval die een copywriter niet zou misstaan. Zo heeft ooit iemand voor het eerst gezegd of geschreven: “Er zijn nog wat hobbels die genomen moeten worden” (waarschijnlijk voortgekomen uit zijn eigen ervaring als automobilist)1.
Hobbels die nog genomen moeten worden
1. Ik kan het mis hebben, maar ik kan mezelf moeilijk voorstellen dat een dergelijke opmerking is verzonnen door een vrouw. Vandaar dat ik voor het mannelijk bezittelijk voornaamwoord heb gekozen.
2. Samen sterk
Deze uitspraak kent u vast nog wel; een paar kabinetsformaties geleden ontsnapte deze veelvuldig uit de mond van een man met een brilletje en een zijscheiding in het haar. Juist, Jan Peter Balkenende.
Bestuurders kunnen clichés uitstekend gebruiken als demagogisch middel; om woorden kracht bij te zetten en hun denkbeelden aansprekender te maken. Met uitspraken als “Samen met zijn allen” hopen politici een gevoel van saamhorigheid onder de bevolking te kweken. Het probleem is alleen dat als je dit te vaak hoort, je er eerder om moet lachen.
Om cabaretier Paulien Cornelisse te citeren: “Klinkt democratisch, alsof iedereen mag meedenken en dat ook doet.”2
Hetzelfde geldt voor het gebruik van “Nederland” door politici. “Dit is goed voor Nederland”, “Nederland kan niet achterblijven”, bijvoorbeeld als het gaat over het zenden van troepen naar oorlogsgebieden. Wie is Nederland? Staat ons land voor een hele natie of eigenlijk maar een kleine groep, namelijk die politieke partij die de uitspraak doet?
Daarbij moet alles transparant blijven, nog zo’n begrip waarmee je om de oren wordt geslingerd. De burger moet alles kunnen volgen wat er in de politiek gaande is om hem er meer bij te bij te betrekken (in de hoop hem voor zich te winnen). Maar of dit ook in de praktijk gebracht wordt…
Maar in deze poging tot democratisering, om de politiek naar het volk toe te brengen, moet het taalgebruik van politici ook veranderen. Je bereikt de gewone man niet met het jargon dat de overheid van oudsher eigen is. Met beeldspraken die refereren aan het dagelijks leven gaat dat een stuk makkelijker.
2. “En dan nog iets”, Paulien Cornelisse, Contact Amsterdam 2012, blz. 202.
3. Clichés en macht
Een vriend van mij, die bij de overheid werkt, vertelde mij eens dat ze op zijn afdeling altijd spreken van “plannen in de ijskast leggen”, omdat dat makkelijker klinkt.
Plannen nog even in de ijskast leggen
Deze beeldspraak leidt de hersenen bij de informatieverwerking langs een omweg. De toehoorder ziet eerst die ijskast voor zich en dan pas de werkelijke situatie. Met een beetje geluk blijven sommigen bij dat beeld van die ijskast hangen met al die etenswaren die zo vers en fris blijven.
Het kan het geval zijn dat de plannen niet uitgevoerd kunnen worden omdat de gezaghebbenden er niet slaagden hun zaken voor elkaar te krijgen. De uitspraak “in de ijskast doen” laat niet alleen in het midden wie er schuldig (of verantwoordelijk) is. Maar deze beeldspraak toont de gezaghebbers juist als handelende personages, die toch nog een oplossing voor het probleem hebben gevonden. Geen schuldbekentenis, maar juist een opsteker!
Clichés hebben altijd een algemene strekking waardoor minder aanleiding kan worden gegeven tot specifieke vragen. Hoe meer details er omtrent een bepaald geval gegeven worden, hoe meer aangrijpingspunten de kritische toehoorder krijgt om vragen te stellen.
Clichés staan politici en topmannen ook bij in andere moeilijke situaties, wanneer zij impopulaire maatregelen moeten verkondigen, zichzelf op de vlakte willen houden of de waarheid proberen te verdoezelen. ‘Het bijstellen van de uitgaven’, ‘het herzien van de begrotingsplannen’, ‘onvoorziene posten in de discussie betrekken’, ‘de bestedingen afstemmen op de omstandigheden’, ‘nieuwe randvoorwaarden overwegen’. Vijf omschrijvingen die uitblinken in inventiviteit om het gehate woord ‘bezuinigen’ aan te duiden. (Nood maakt creatief) Er zijn echter geen synoniemen nodig om iemand te vertellen dat hij loonsverhoging krijgt. Vreemd?
Clichés worden vaak als nietszeggend afgedaan, maar vaak zijn ze juist meer een uitnodiging om beter te kijken naar wat er wel gezegd had moeten worden.
Bronnen:
“Hoe word ik een rat?”, Joep Schrijvers, Scriptum Schiedam, 2002
http://www.dbnl.org/tekst/zijd004tira01_01/zijd004tira01_01_0007.php
http://www.tekstblog.nl/clichéichewoorden-doen-of-laten/ Door: Pauline Zwemmer
http://www.dbnl.org/tekst/acke006stij01_01/acke006stij01_01_0003.php door J. Acket
http://www.amc.nl/web/Het-AMC/Nieuws/Nieuwsoverzicht/Nieuws/De-magie-van-het-cliche.htm
http://apps.nrc.nl/stijlboek/clich%C3%A9s-het-gebruik-van
Clichéschatkamer 